Gaur egun, hiru hamarkada igaro ondoren, esperantzaren arrakala hori labirinto bilakatu da eta, hain zuzen ere, arkitekto ikusezin batzuek bere hormak etengabe birdiseinatzen dituzte. Dagoeneko, «sare-gizarte» horrek ez ditu mundu libre bat eta komunikazio horizontala gogorarazten; aitzitik, bere baitan harrapatzen gaituen, gure interakzioak eta informazioaren sarbidea kontrolatzen dituen, eta gure gustuak eta nahiak maneiatzen dituen sarea ematen du. Sare-askatasunaren promesa hura zaintza-erregimen eraginkor bilakatu da, non algoritmo sofistikatuek –neutraltasun teknikoz mozorrotutako kontrol-arma berriek– zer ikusten dugun eta zer pentsatzen dugun erabakitzen duten, gure bizitzaren arrastoak sareko eredu ekonomiko global berri baten motor bihurtzen dituzten bitartean.

ADIERAZGARRITASUNAREN TEKNOLOGIA

Informazioa sailkatzeko eta aukeratzeko irizpide bat finkatzea etengabeko erronka izan da zibilizazioaren historian zehar. Liburutegiek, katalogoek, entziklopediek edo edozein eratako proiektu akademiko eta editorialek artxibatutako informazioaren eta informazio hori barneratzeko giza gaitasunaren arteko desoreka gero eta handiagoari garai bakoitzean nola egin zaion aurre erakusten dute.

1998a urte erabakigarria izan zen istorio horren garapenerako. Izan ere, urte horretan Google sortu zen, ordura arte bizi ginen mundua eraldatzeko helburua zuen enpresa. Une horretan, World Wide Web-aren hazkunde izugarriak Yahoo! edo Altavista-ren bilaketa-sistemak atzean uzten zituen, klasifikazio-metodo tradizionaletan oinarritzen baitziren. Izan ere, bere PageRank algoritmoak –bere sinpletasun eta eraginkortasunagatik– liluratu gintuen garai hartan lotura garrantzi gabeen itsasoan modu intuitiboan nabigatzen ari ginenok. Hala ere, Google-ren ezaugarririk harrigarriena ez zen –bakarrik– sarea bilakatzen ari zen kaos hori ordenatzeko eraginkortasuna. Bere lehiakideek gure pantailak iragarki inbaditzaileekin betetzen zituzten bitartean, Googlek diseinu garbi eta minimalista eskaini zigun: mihise zuri bat, logo sinple batekin eta bilaketa-tresnarekin. Sinpletasun ia aszetiko hori harrigarria zen: zein izango ote litzateke itxuraz interesik gabeko tresna horren atzean dagoen negozio-eredua? Erantzuna ikusezina den horretan zegoen. Negozioa informazioaren gaineko bere kontrolean zegoela susmatzen genuen, bilaketa bakoitzean zer ikusten genuen erabakiz (aurrekaririk gabeko boterea ematen ziona). Orduan, ordea, ez genekien benetako altxorra ez zegoela beraiek eskaintzen ziguten informazioan, guk ematen genien informazioan baizik.

GOOGLE MODELO BEZALA: ALGORITMOAK ETA ATENTZIOAREN MERKANTILIZAZIOA

Nola imajina genezake itxuraz hain garbia eta gardena zen orrialde horren atzean etorkizunean helduko zen munduaren engranaje sekretua ezkutatzen zela? Google-ren boterea –sarearen funtzionamendua eraldatzeko helburua zuena– bi datu-fluxuren arteko bidegurutze beldurgarri batean zegoen: alde batetik, ordena eta adierazgarritasuna eskaintzen dizkigu, ikustea merezi duen informazioa aukeratuz; eta, beste aldetik, gure arrasto digital guztiak jasotzen eta gordetzen ditu, datu horiek balio-iturri berri bilakatuz. Mugimendu bikoitz hori da sarean egiten den bizitzaren ezkutuko nukleoa.

Googlek algoritmoaren boterea erakutsi zigun, humanitateak ikasten ditugunok gure matematika klaseetatik lausoki gogoratzen genuen terminoa, baina kontzeptu erabakigarri bilakatuko zena hurrengo urteetako gizartea eta politika ulertzeko. PageRank algoritmoak ez zuen soilik webguneetan zegoen kaosa ordenatzen, zerk merezi zuen ikusia izatea eta zerk ez zen definitzen zuen. Edukien «garrantzia» erabakitzean, Google egia publikoaren arbitro bihurtu zen, iraganean erakunde editorialek edo akademikoek betetzen zuten eginkizuna eskuratuz. Horiek ez bezala, haien irizpidea ez zen ez gizatiarra, ez eztabaidagarria, baizik eta izaera neutrala eta objektiboa zuen kode matematiko bat. PageRank hasiera besterik ez zen izan: laster, algoritmoek arautuko zituzten –gure bilaketak ez ezik– gure harreman sozialak (Facebook), gure gustu musikalak (Spotify), gure maitasun-harremanak (Tinder) edo gure iritzi politikoak (Twitter).

Horrekin batera, sarea datuak erauzteko mekanismo erraldoi bilakatu zen. Bilaketa bakoitza, like bakoitza edo bi segundoko geldialdi bakoitza merkantzia baliotsu bihurtu zen Shosana Zuboffek «etorkizuneko jokabideen merkatuak» izendatu dituen horietan lehiatzeko. Google, Facebook eta antzeko plataformek gure portaera aurresaten eta moldatzen dute, eta, ondoren, informazio hori eskaintzaile onenari saltzen diote. Arreta baliabide finitu gisa oinarri duen eredu ekonomiko horrek talentua eta baliabideak bildu ditu helburu bakar batekin: pantailari itsatsita mantentzea. Diseinatzaileek, psikologoek eta ingeniariek lan egiten dute gure jakin-mina arreta bihurtzen duten mekanismoak hobetzeko. Horrela, sarean askatasunez nabigatzen dugula uste dugun bitartean, kontrolatzen gaituzten makinak elikatzen ditugu. Bi indar horien arteko gurutzaketak –zein informazio den garrantzitsua diktatzeko boterea eta gure bizitza digitala merkantzia bihurtzeko ahalmena– gaur egungo mundua definitu du.

PERTSONALIZAZIOAREN ERA: HERRIXKA GLOBALETIK TRIBALISMO DIGITALERA

2009a beste urte esanguratsu bat izan zen istorio honentzat. Urte horretan, edukien garrantziaren aukeraketa-mekanismoen eguneraketa berri bat aurkeztu zuen Googlek. Aurrerantzean, gure nabigazio-datuek, enpresek eta alderdiek gure ohiturei buruzko iragarpenak erosten zituzten merkatuak elikatzeko ez ezik, «erabiltzailearen esperientzia hobetzeko» ere balioko zuten. Promesa erakargarria zen: emaitzak jada ez ziren unibertsalak izango, pertsonalizatuak baizik. Garrantziak kontzeptu abstraktu eta orokor izateari utziko zion eta pertsona bakoitzari egokitutako zerbait berezi bihurtuko zen. Momentu horretan, pertsonalizazioaren aroa jaio zen.

Itxurazko kontzesio horren atzean, bi fluxuen arteko bidegurutzea sendotzen zuen tranpa perfektu bat zegoen: edukien aukeraketa eta datuen erauzketa mekanismo berean fusionatzen ziren. Pertsonalizazioa ez zen neutrala, pantailako denbora maximizatzen zuten edukiak lehenesten baitzituen, garrantzia «arretaren ekonomiaren» tresna bihurtuz. YouTube, Facebook eta antzeko plataformek «garrantzi adiktiboaren» artea perfekzionatu zuten: gure arreta pantailan finkatzeko gai diren edukiak lehenesten dituzten algoritmoak, nahiz eta horrek konspirazio-teoriak, gorroto-diskurtsoak edo albiste faltsuak sustatzea berekin ekarri. Egia edo interes publikoa ez ziren jada garrantzi-maila ezartzeko irizpide erabakigarriak: gure arreta pizten duen eta pantailari itsatsita mantentzen gaituen hori da garrantzitsua, sal daitezkeen datu gehiago sortzeko oso baliagarria baita.

Eremu publikoaren birdefinizio baten lekuko ginen. Herrixka globala tribu digitalen multzo batean zatitu zen. «Burbuila-iragazkiek» (Eli Parisier) errealitate paraleloetan isolatu gaituzte, non gertaerak eta fikzioak baldintza beretan lehiatzen baitira. Googlek ez zuen garrantziaren arazoa konpondu: pribatizatu egin zuen. Polarizazioa ez da ondorio bat, arreta eta garrantzia monetizatzen dituen sistema baten emaitza logikoa baizik.

OHIKOARENGANAKO BORROKA MUNDU DIGITAL BATEAN

Gure garaia egoera berezi batek markatzen du. Etekinak ateratzeko bi moduren elkargunean bizi gara: industriala, gure planetaren gainean herentzia toxikoa uzten duena; eta digitala, horri erantzuteko gure gaitasuna kaltetzen duena. Krisi ekologikoari aurre egiteko egitate partekatuak, zientziarenganako konfiantza eta ekintza global koordinatua behar baditugu ere, XXI. mendeko kapitalismoak esfera publikoa gudu-zelai zatikatu bihurtu du. Sarea gobernatzen duten algoritmoek –arreta segundo bakoitza monetizatzeko diseinatuak– haserrea elkarrizketaren gainetik lehenesten dute, klik erraza gogoeta pausatuaren gainetik jarriz.

Sareko bizitzak parekorik gabeko asimetria du ezaugarri. Pantailaren atzean dauden engranajeek ia dena dakite gure bizitzei buruz, guk haien funtzionamenduari buruz ia ezer ez dakigun bitartean. Korporazio digitalek lo egiteko patroiak, beldur politikoak edo kontsumo-ohiturak arakatzen dituzte, baina haien algoritmoek –gure online bizitza arautzen duten arauek– opakotasunean egiten dute lan. Tresna eraginkor eta neutralez mozorrotuta, berez botere-arkitekturak dira, erabakitzen dutenak zein ideiari buruz hitz egiten den, zein ahots anplifikatu edo isiltzen den, edo zein komunitate sortu edo desegiten den. Zaila dirudi igarotzen ari garen krisi sozioekologikoaren eta labirinto digitalaren arteko bidegurutze bitxi honetan irtenbiderik aurkitzea, baina, halakorik baldin badago, badakigu ilustrazio teknologiko bat beharko dugula. Ulertu behar dugu kodea eta algoritmoak ez direla mekanismo tekniko hutsak, gizartea egituratzen duten sistema politikoak baizik. XXI. mendeko ilustrazioa gauzatu ahal izateko, beharrezkoa da sareen diseinuan gardentasuna eskatzea, horien kontrola demokratizatzea, eta «hezkuntza digitala» gure ikasgelak teknologia handiei uzteko aitzakia izateari utzi eta erresistentzia kritikorako gune bihurtzea. Kontua ez da teknologiari uko egitea, guztiona dena hausteko hura erabiltzen dutenei aurre egitea baizik. Horretarako, lehen urratsa da erakustea eraginkortasun teknikoko irizpideen itxurazko neutraltasunaren atzean ezkutatzen direla gure izateko moduak modu erabakigarrian eraldatzen dituzten erabaki politikoak.